จาก เป็นพืชที่ใช้ประโยชน์ได้ตั้งแต่ใบจนถึงผล ผู้คนที่อยู่ในชุมชนปากแม่น้ำได้พี่งพาจากเป็นพืชเศรษฐกิจมานาน ป่าจากยังป่าจากเป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศน้ำกร่อย และเป็นแนวป้องกันการกัดเซาะและพังทลายของตลิ่ง การรักษาป่าจากก็คือนำจากกลับเข้ามาอยู่ในวิถีชีวิตอีกครั้ง อย่างการฟื้นเมนูอาหารเช่น “แกงคั่วลูกจาก”

ต้นจากเป็นพืชสกุลเดียวกับปาล์ม แต่เป็นปาล์มชนิดเดียวที่เป็นพืชป่าชายเลน และมีลำต้นอยู่ใต้ดิน ที่เราเห็นโผล่พ้นน้ำเป็นกอหนาทึบคือส่วนใบและช่อดอก

จาก (Mangrove palm, ชื่อวิทยาศาสตร์: Nypa fruticans) เป็นพืชที่ใช้ประโยชน์ได้ตั้งแต่ใบจนถึงผล คนที่อยู่บริเวณดินดอนปากแม่น้ำสมัยก่อนได้พี่งพาจากเป็นพืชเศรษฐกิจ หลายครอบครัวส่งลูกเรียนจนจบเพราะดงจาก เฉพาะใบจากอย่างเดียวก็ใช้ประโยชน์ได้สารพัด ทั้งมุงหลังคา ทำหมวกกันแดดกันฝน มวนยาสูบ ห่อขนม ทำภาชนะตักน้ำ (หมาจาก) ทำเสวียนวางหม้อดิน ใบจากยังเป็นสมุนไพรพื้นบ้านที่คนสมัยก่อนใช้ต้มน้ำดื่มแก้อาการท้องร่วง

มาถึงดอกกันบ้าง ช่อดอกเอามาลวกกินกับน้ำพริก หรือเอามาแกงก็เด็ด ก้านช่อดอกตรงที่เรียกว่า “งวงจาก” ปาดเอาน้ำหวานทำเป็นน้ำตาล (คนใต้เรียกน้ำผึ้งจาก) หรือนำไปหมักเป็นน้ำส้มสายชูใช้ปรุงอาหารอร่อยและหอมกว่าใช้น้ำส้มสายชูกลั่น อารมณ์เหมือนญี่ปุ่นใช้น้ำส้มยูซุปรุงอาหารยังไงยังงั้น

ผลจากมีลักษณะเป็นช่อ มีผลย่อยรวมกันเป็นกระจุก เจ้ากระจุกนี้เรียกว่า “โหม่งจาก” ผลแต่ละใบมีผิวเรียบเป็นมัน เวลาสุกแล้วเนื้อในเป็นเยื่อสีขาว ใส นุ่ม รสหวาน นิยมนำมาทำของหวาน เรียกว่าลูกจาก ต้นจากจะเริ่มให้ผลผลิตตั้งแต่อายุ 3-5 ปี แต่ลูกจะดกสม่ำเสมอตอนอายุ 7-8 ปี จากนั้นก็ให้ผลเรื่อยๆ เหมือนกับปาล์ม

แต่ลูกจากไม่ใช่ลูกชิดที่เรากินกับน้ำแข็งใส ลูกชิดนั้นเป็นผลของต้นต๋าว หน้าตาเหมือนลูกจากเพราะเป็นพี่น้องตระกูลปาล์มเหมือนกัน แต่ต๋าวเป็นจาวเหนือ ไม่ใช่คนน้ำกร่อยอย่างจาก ลูกจากรสชาติและหน้าตาคล้ายลูกชิด (ต๋าว) แต่คนทุกวันนี้ไม่น่าจะมีโอกาสลิ้มรสลูกจากเชื่อม (แบบลูกชิด) เพราะต้นจากหายไปจากป่าชายเลนเยอะ ด้วยความที่จากชอบขึ้นในดินเค็มที่เป็นโคลนตมริมแม่น้ำที่มีน้ำท่วมถึงตลอดเวลา ถ้าอยู่ริมตลิ่งแขนงจากเหง้าเดิมก็จะแตกขยายไม่หยุด ทำให้แม่น้ำลำคลองบางแห่งที่เคยกว้างค่อยๆ แคบเข้า เมื่อเวลามีการขุดลอกแม่น้ำคูคลองตามแผนพัฒนาของท้องถิ่น ป่าจากก็มักจะเจอบุ้งกี๋รถแบคโฮตักทิ้งเสมอ

เพื่อปกป้องป่าจากให้เป็นแหล่งอาหารพื้นบ้าน “โครงการ 304 กินได้” ของเครือข่ายเกษตรกรรมทางเลือกฉะเชิงเทรา (เพจ ๓๐๔ กินได้) ได้ฟื้นความรู้เรื่องสำรับอาหารโบราณที่เชื่อมโยงกับธรรมชาติ หนึ่งในนั้นคือเมนูอาหารจากลูกจาก โดยนำมาปรุงเป็น “แกงคั่วลูกจาก” ฝีมือของป้าๆ แม่ๆ บ้านโพธิ์งาม ต.คู้ยายหมี อ.สนามชัยเขต จ.ฉะเชิงเทรา

เมนูนี้ใช้ลูกจากอ่อนที่ยังไม่เป็นวุ้นใส มักใช้ลูกจากอายุประมาณ 4 เดือน มาหั่นและต้มหลายๆ น้ำจนหายฝาด เคล็ดลับคือใส่มะขามเปียกลงไปด้วยตอนต้ม จากนั้นนำมาแกงด้วยวิธีผัด คั่วพริกแกงกับหัวกะทิในไฟอ่อนค่อนข้างนาน ใส่เกลือป่นปรุงรสเค็ม ทำให้มีกลิ่น รส และความข้นละม้ายคล้ายแกงพะแนง เนื้อจากจะให้สัมผัสเหมือนเคี้ยวแกงคั่วกระท้อน

…ใครไม่อยากกินแกงคั่วก็เอาลูกจากอ่อนมาหั่นบางๆ ทำเมนูผักดองกินกับขนมจีน และเป็นผักแกง

ส่วนขนมลูกจากลอยแก้ว ที่นำไปเชื่อมคล้ายลูกชิดนั้นจะใช้ลูกจากอายุประมาณ 5-7 เดือน นำไปต้มกับน้ำตาล เกลือ และใบเตยเพิ่มความหอม เก็บแช่เย็นหรือใส่น้ำแข็งรับประทานหวานชื่นใจ

ป่าจากเป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศน้ำกร่อย นอกจากเป็นแหล่งอาศัยของสัตว์น้ำนานาชนิดแล้ว ยังเป็นแหล่งหาอยู่หากินของคนในพื้นที่ รวมทั้งเป็นแนวป้องกันการกัดเซาะและพังทลายของตลิ่งได้อย่างดีอีกด้วย

การฟื้นวิถี #อยู่ดีกินดี แบบพื้นบ้านดั้งเดิม ก็เท่ากับการรักษาป่าจากให้อยู่กับป่าชายเลนต่อไป

TAGS: #ต้นจาก #ลูกจาก #ป่าจาก #ป่าชายเลน #แกงคั่วลูกจาก #ลูกจากลอยแก้ว #กินตามน้ำ

อ้างอิง:

• ข้อมูลและภาพ สรรพคุณและประโยชน์ของต้น จากเพจ มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนสุนันทา วิทยาเขตสมุทรสงคราม https://skm.ssru.ac.th/th/news/view/a154
• ข้อมูลและภาพ แกงคั่วลูกจาก จากเพจ The Cloud และเครือข่ายเกษตรกรรมทางเลือกฉะเชิงเทรา, โครงการ 304 กินได้ https://readthecloud.co/scoop-13/